394. Mikolaj Kopernik, najwybitniejszy mieszkaniec zamku olsztynskiego

Budynki zamkowego kompleksu w Olsztynie powstawały w XIV wieku przez około siedem lat. Od początku zamek pełnił funkcje obronne. Aż do 1454 roku warownia podlegała wojskowej opiece zakonu krzyżackiego. W tym czasie kilkukrotnie przejmowali go Polacy. Po raz pierwszy został zajęty po bitwie pod Grunwaldem, po raz drugi zdobyto go w 1414 roku. W 1521 roku obiekt ostatecznie przeszedł w ręce polskie. Najbardziej znaną osobą, która pełniła funkcje administratora Zamku Kapituły Warmińskiej był Mikołaj Kopernik. Zarządzał on obiektem od 1516 do 1521 roku. To tutaj powstał „Traktat o monetach”, to w tym zamku Kopernik przeprowadził wiele obserwacji astronomicznych.

A w Olsztynie trwają obchody 500. rocznicy przybycia Kopernika do miasta, wszak Kopernik był Warmiakiem. Na Warmii spędził 40 lat. Najdłużej, bo łącznie aż 29 lat mieszkał we Fromborku. Do tego należy dodać siedem lat w Lidzbarku Warmińskim oraz ponad cztery na olsztyńskim zamku (1516-1519, 1520-1521). I co na to Toruń? W zbiorach archiwum Kapituły Warmińskiej we Fromborku znajduje się autentyczny rękopis wielkiego uczonego - tzw. Locationes mansorum desertorum („Lokacje Łanów Opuszczonych”). Zapisy dotyczyły transakcji majątkowych chłopów, przede wszystkim osadzania ludności na opuszczonych gruntach. Kopernik został administratorem dóbr kapituły 8 listopada 1516 r. Podróżował po Warmii bardzo intensywnie, często zimą i wczesną wiosną, odbywając łącznie 71 podróży. Na Warmii założył: Bartąg, Brąswałd, Dywity, Gietrzwałd, Gryźliny, Gutkowo, Jaroty, Jonkowo, Kieźliny, Klebark Mały i Wielki, Kumajny, Likusy, Linowo, Lubiankę, Łajsy, Łoźnik, Ługwałd, Łupstych, Mątki, Miłkowo, Myki, Naglady, Naterki, Osetnik, Pełty, Pistki, Pluski, Porbady, Radziejewo, Redykajny, Skajboty, Słupy, Spręcowo, Stare Kawkowo, Stękiny, Sząbruk, Tomaszkowo, Wołowno, Wopy, Wójtowo, Zalbki. Począwszy od drugiej połowy XIII w. kapituła była właścicielem dóbr ziemskich obejmujących trzecią część całego obszaru Warmii. Miała zatem wszelkie prawa do dysponowania ziemią. Od końca XIII w. lokowała na swych gruntach osadników, głównie chłopów, zakładając wsie czynszowe. Było to trudne zadanie, wymagające ogromnej pracowitości i swoistego zmysłu menedżerskiego. Te cechy posiadał Mikołaj Kopernik.

Miejsce pracy wybitnego astronoma. Największa sala ekspozycyjna to dawny refektarz z finezyjnym sklepieniem kryształowym z ok. 1520. Obecnie w zamku mieści się Muzeum Warmii i Mazur. Niżej makieta olsztyńskiej warowni.

Inkunabuł medyczny, z którego korzystał Mikołaj Kopernik. Poniżej astrolabium. To najbardziej skomplikowane narzędzie obserwacyjne Kopernika. Służyło do wyznaczania położeń na niebie Księżyca i planet. Przyrząd składa się z sześciu koncentrycznych obręczy drewnianych, zaopatrzonych w podziałki kątowe i przezierniki. Pierwszą zewnętrzną obręcz ustawia się nieruchomo na słupie w płaszczyźnie południka. Inne zaś przedstawiają ekliptykę, równik, koło godzinne i południki. Przy pomocy tego instrumentu można wyznaczyć szerokość i długość ekliptyczną obserwowanego ciała niebieskiego.

Wykonana przez Kopernika doświadczalna tablica astronomiczna z 1517 roku. Jest to jedyny zachowany przyrząd służący astronomowi do obserwacji. Tablica nosi ślady ubytków wynikłe z przebudów. Co pięć dni pomiędzy styczniem a kwietniem 1517 r. astronom zaznaczał ślad drogi Słońca, w ciągu dnia, określając moment równonocy wiosennej na 21 marca. Badania Kopernika posłużyły do reformy kalendarza w 1582 r. przez papieża Grzegorza XIII – wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego.

Skrzydło południowe zamku i witraż w sali im. Marcina Kromera. Tu znajdują się też piękne żyrandole oraz sklepienia, w tym siatkowe.

Pomników Kopernika jest kilka, w Olsztynie są dwa. W 1916 r. odsłonięto nieistniejący już pomnik Mikołaja Kopernika. Rzeźba stała u zbiegu Schlossstrasse i Schanzenstrasse (ulicy Zamkowej i Okopowej), a jej historia związana jest z rocznicą założenia miasta. W 1913 roku, kiedy Olsztyn obchodził 560. urodziny, Rada Miasta Olsztyna podjęła decyzję o realizacji tej inicjatywy. Przed zajęciem Olsztyna przez Armię Czerwoną całość została zdemontowana i ukryta w zamkowych piwnicach, a w maju 1945 r., już samo popiersie na postumencie, bez ozdobnej obudowy, ustawiono w parku u podnóża zachodniego skrzydła zamku, gdzie znajduje się do dzisiaj.
Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem – kopia obrazu Jana Matejki przedstawia Mikołaja Kopernika w trakcie obserwacji nieba z jego prywatnej wieży na wzgórzu katedralnym we Fromborku.